Նախաբան

Կորպորատիվ իրավունքի հիմնական սկզբունքներից մեկն արձանագրում է, որ իրավաբանական անձի մասնակիցները պատասխանատվություն չեն կրում իրենց սեփական գույքով ընկերության պարտավորությունների համար: Բոլոր ժամանակակից օրենսդրություններում դատարանների կողմից, ինչպես նաև կորպորատիվ իրավունքի դոկտրինայում մշտապես քննարկվել է այն հարցը արդյոք դատարանը, անտեսելով առանձին իրավական սուբյեկտը ստատուսը կարող է ընկերության պարտավորություններին կամ պատասխանատվությանը վերաբերել որպես այն անձանց պարտավորություններ կամ պատասխանատվություն, ում պատկանում են Ընկերության բաժնետոմսերը կամ ով կառավարում է ընկերությունը: Այս կոնցեպտը լայներոն հայտնի է «Կորպորատիվ շղարշից ներթափանցում» անվանումով: Հայաստանում այս հարցը չի անտեսվել ևս: Այս հրապարակման շրջանակներում կքննարկվեն Հայկական օրենսդրությամբ սահմանված կորպորատիվ շղարշից ներթափանցման հիմնական սկզբունքները և պայմանները, և կառանձնացվեն այն հանգամանքները, որոնց ընկեությունները, իրավաբանները և հետազոտողները պետք է ուշադրություն դարձնեն, երբ գնահատում են ընկերության մասնակիցներին (բաժնետերերին) Ընկերության պարտավորությունների համար պատասխանատվության ենթարկելու հարցը:

Քննարկումն անհրաժեշտ է սկսել այն հիմնաքարային կետից, որ Հայկական իրավունքը ճանաչում է իրավաբանական անձանց անկախ կարգավիճակը և ընկերության և մասնակիցների պարտավորությունների առանձնացումը՝ ապահովելով ընկերությունների և մասնակիցների (բաժնետերերի) սահմանափակ պատասխանատվությունը: Քաղաքացիական օրենսգիրքը  («Օրենսգիրք») որպես ընդհանուր կանոն 60-րդ հոդվածով սահմանում է, որ:

Նույնանման կարգավորումներ են սահմանված նաև Բաժնետիրական ընկերությունների մասին և Սահմանափակ Պատասխանատվությամբ ընկերությունների մասին օրենքներով: Միաժամանակ, ՀՀ օրենսդրությունը ճանաչում է կորպորատիվ շղարշից ներթափանցման կոնցեպտը հետևյալ կերպով․ Օրենսգրքի 75-րդ հոդվածը քննարկում է հիմնական և դուստր ընկերությունների միջև հարաբերությունները և սահմանում է, որ.

ՀՀ Վճռաբեկ դատարանը ԵԱՔԴ/2005/02/12 գործով որոշմամբ անդրադարձել է այս կոնցեպտին և սահմանել, որ

Քննարկվող գործով, վճռաբեկ դատարանը քննարկում էր դուստր ընկերության սնանկության համար հիմնական ընկերության պատասխանատվության հարցը: Չնայած այն հանգամանքին, որ սնանկության դեպքում օրենքով սահմանվում են որոշակի առանձնահատկություններ, այդուհանդերձ վորոնշյալ որոշումով արտահայտված դիրքորոշումը երկու ընկերությունների հարաբերությունների վերաբերյալ էական են, և կարող են հավասարապես վերաբերելի լինել դրանց պայմանագրային հարաբերություններին: Մասնավորապես, հատկանշական է այն հարցի քննարկումը, թե երբ է մեկ ընկերությունը հանդիսանում մյուսի դուստր ընկերություն և, համապատասխանաբար, կրում համապարտ պարտավորություն: Այս հարցի քննարկման շրջանակներում ուսումնասիրելով գործում առկա ապացույցները դատարանը նշել է, որ․

Համապատասխանաբար, ՀՀ օրենսդրությունը ճանաչում է կորպորատիվ շղարշից ներթափանցման կոնցեպտը և սահմանում է այն դեպքերը երբ հիմնական ընկերությունը կարող է պատասխանատվության ենթարկվել դուստր ընկերության պարտավորությունների համար:

Միաժամանակ, կարելի է պնդել որ սահմանված շեմը շատ բաձր է․ ընկերությունը կարող պատասխանատվության ենթարկվել բացառապես կոնկրետ պայմանների առկայության դեպքում, երբ հաստատվում է հիմնական ընկերության գերակայությունը դուստր ընկերության նկատմամբ:

Հետագա քննարկման համար անհրաժեշտ է ուսումնասիրել երկու հարցեր՝

• Ինչ պահանջներ են սահմանված երկու ընկերություններին հիմնական և դուստր համարելու համար, և երբ հիմնական ընկերությունը պետք է պատասխանատվության ենթարկվի դուստր ընկերության պարտավորությունների համար,

• Ինչ տիպի պատավորությունների համար ընկերությունը կարող է պատասխանատվության ենթարկվել:

 (i) կորպորատիվ շղարշից ներթափանցման հիմնական  չափանիշները:

Վերևում ներկայացված կարգավորումների, ինչպես նաև ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային որոշման լույսի ներքո կարելի է եզրահանգել, որ ընկերությունները կհամարվեն հիմնական և դուստր հետևյալ պայմանների միաժամանակյա առկայության դեպքում․

1. Հիմնական ընկերությունը իրավունք ունի կանխորոշել դուստր ընկերության որոշումները
2. Դուստր ընկերությունը տնտեսական կախվածության մեջ է գտնվում հիմնական ընկերությունից,
3. Որոշումները կանխորոշելու հնարավորությունը առաջանում է:
1. Դուստր ընկերության կանոնադրական կապիտալում մասնակցության ուժով, կամ
2. Ընկերությունների միջև առկա պայմանագրի հիման վրա, կամ
3. Օրենքով չարգելված այլ միջոցներով:
4. Հիմնական ընկերությունը իրավունք ունի պարտադիր հրահանգներ տալ դուստր ընկերությանը: Այս չափանիշն առկա է, եթե նման հրահանգներ տալու հնարավորությունը բխում է․
1. Ընկերությունների միջև առկա պայմանագրի հիման վրա, կամ
2. Օրենքով չարգելված այլ միջոցներով:
5. Դուստր ընկերության պարտավորությունն առաջացել է այնպիսի գործարքից, որը կնքվել է հիմնական ընկերության հանձնարարության հիման վրա:
6. Հիմնական ընկերությունը իմացել է կամ պետք է իմանար համապատասխան հետևանքների առաջացման մասին, օրինակ՝ պայմանագրի խախտման մասին․

(ii) պատասխանատվության շրջանակը

Երկրորդ հարցը, որն էական է քննարկվող դեպքում այն պարտավորությունների շրջանակն է, որի չկատարման համար հիմնական ընկերությունը կարող է պատասխանատվության ենթարկվել:

Որպես ընդհանուր կանոն պետք է նշել, որ պատասխանատվություն Հայկական օրենսդրության համաձայն կարող է առաջանալ ոչ միայն պայմանագրային, այլև արտապայմանագրային հարաբերություններից: 

Ինչպես կարելի է ենթադրել վերոնշյալ կարգավորումներից, այս կոնցեպտն ունի իր սահմանափակումներն այնքանով, որ հիմնական ընկերությունը կարող է պատասխանատվության ենթարկվել պայմանագրային պարտավորությունների չկատարման համար:

Վերջապես, ՀՀ օրենսդրությունը սահմանում է հնարավորություն պատասխանատվության ենթարկելու հիմնական ընկերությանը դուստր ընկերության սնանկության դեպքում, երբ հիմնական ընկերության պարտադիր ցուցումների կատարումն է սնանկության պատճառը հանդիսացել: Ավելին, քննարկվող դեպքում օրենքը չի տարանջատում պայմանագրային և արտապայմանագրային պարտավորությունները, ինչը հիմք է տալիս ենթադրելու, որ համապատասխան վավերապայմանների առկայության դեպքում դուստր ընկերության պարտավորությունների համար հիմնական ընկերությունը կարող է ենթարկվել պատասխանատվության:

Եզրահանգումներ:

Ամփոփելով վերոգրյալը՝ կարելի է անել հետևյալ եզրահանգումները․

• Հայկական օրենսդրությունը ճանաչում է կորպորատիվ շղարշից ներթափանցման կոնցեպտը,

• Կորպորատիվ շղարշից ներթափանցման համար առկա են մի շարք չափանիշներ, որոնք պետք է բավարարվեն, այդ թվում՝ հիմնական ընկերություն-դուստր ընկերություն հարաբերությունների հաստատումը, դուստր ընկերությանը պարտադիր ցուցումներ տալու հնարավորությունը,

• Եթե հնարավոր է կորպորատիվ շղարշից ներթափանցումը, հիմնական ընկերությունը պատասխանատվություն կկրի պայմանագրային պարտավորությունների համար, բացառությամբ դուստր ընկերության սնանկության դեպքի, որպիսի դեպքում պարտավորությունների շրջանակի սահմանափակում առկա չէ: