Նախաբան

Կորպորատիվ իրավունքի հիմնական սկզբունքներից մեկն արձանագրում է, որ իրավաբանական անձի մասնակիցները պատասխանատվություն չեն կրում իրենց սեփական գույքով ընկերության պարտավորությունների համար: Բոլոր ժամանակակից օրենսդրություններում դատարանների կողմից, ինչպես նաև կորպորատիվ իրավունքի դոկտրինայում մշտապես քննարկվել է այն հարցը արդյոք դատարանը, անտեսելով առանձին իրավական սուբյեկտը ստատուսը կարող է ընկերության պարտավորություններին կամ պատասխանատվությանը վերաբերել որպես այն անձանց պարտավորություններ կամ պատասխանատվություն, ում պատկանում են Ընկերության բաժնետոմսերը կամ ով կառավարում է ընկերությունը: Այս կոնցեպտը լայներոն հայտնի է «Կորպորատիվ շղարշից ներթափանցում» անվանումով: Հայաստանում այս հարցը չի անտեսվել ևս: Այս հրապարակման շրջանակներում կքննարկվեն Հայկական օրենսդրությամբ սահմանված կորպորատիվ շղարշից ներթափանցման հիմնական սկզբունքները և պայմանները, և կառանձնացվեն այն հանգամանքները, որոնց ընկեությունները, իրավաբանները և հետազոտողները պետք է ուշադրություն դարձնեն, երբ գնահատում են ընկերության մասնակիցներին (բաժնետերերին) Ընկերության պարտավորությունների համար պատասխանատվության ենթարկելու հարցը:

Քննարկումն անհրաժեշտ է սկսել այն հիմնաքարային կետից, որ Հայկական իրավունքը ճանաչում է իրավաբանական անձանց անկախ կարգավիճակը և ընկերության և մասնակիցների պարտավորությունների առանձնացումը՝ ապահովելով ընկերությունների և մասնակիցների (բաժնետերերի) սահմանափակ պատասխանատվությունը: Քաղաքացիական օրենսգիրքը  («Օրենսգիրք») որպես ընդհանուր կանոն 60-րդ հոդվածով սահմանում է, որ:

1. Իրավաբանական անձն իր պարտավորությունների համար պատասխանատու է իրեն պատկանող ամբողջ գույքով, բացառությամբ սույն օրենսգրքով նախատեսված դեպքերի: 2. Իրավաբանական անձի հիմնադիրը (մասնակիցը) պատասխանատու չէ իրավաբանական անձի, իսկ իրավաբանական անձը` իր հիմնադրի (մասնակցի) պարտավորությունների համար, բացառությամբ սույն օրենսգրքով կամ իրավաբանական անձի կանոնադրությամբ նախատեսված դեպքերի:

Նույնանման կարգավորումներ են սահմանված նաև Բաժնետիրական ընկերությունների մասին և Սահմանափակ Պատասխանատվությամբ ընկերությունների մասին օրենքներով: Միաժամանակ, ՀՀ օրենսդրությունը ճանաչում է կորպորատիվ շղարշից ներթափանցման կոնցեպտը հետևյալ կերպով․ Օրենսգրքի 75-րդ հոդվածը քննարկում է հիմնական և դուստր ընկերությունների միջև հարաբերությունները և սահմանում է, որ.

 

«Տնտեսական ընկերությունը համարվում է դուստր, եթե այլ (հիմնական) տնտեսական ընկերակցություն կամ ընկերություն, նրա կանոնադրական կապիտալում իր գերակշռող մասնակցության ուժով կամ նրանց միջև կնքված պայմանագրին համապատասխան` հնարավորություն ունի կանխորոշել նման ընկերության որոշումները: 2. Դուստր ընկերությունը պատասխանատվություն չի կրում հիմնական ընկերակցության կամ ընկերության պարտքերի համար: 3. Հիմնական ընկերակցությունը կամ ընկերությունը, որը դուստր ընկերությանը պարտադիր ցուցումներ տալու իրավունք ունի, դուստր ընկերության հետ համապարտ պատասխանատվություն է կրում իր ցուցումների համաձայն կնքված գործարքների կատարման համար: Հիմնական ընկերակցությունը կամ ընկերությունը դուստր ընկերությանը պարտադիր ցուցումներ տալու իրավունք ունեցող է համարվում, եթե այդ իրավունքը նախատեսված է դուստր ընկերության հետ կնքված պայմանագրում: ․․․  5. Հիմնական ընկերակցության կամ ընկերության մեղքով դուստր ընկերության սնանկության դեպքում հիմնական ընկերակցությունը կամ ընկերությունը սուբսիդիար պատասխանատվություն է կրում նրա պարտքերի համար: Դուստր ընկերության սնանկությունը հիմնական ընկերակցության կամ ընկերության մեղքով առաջացած է համարվում, եթե այն վրա է հասել դուստր ընկերության կողմից հիմնական ընկերակցության կամ ընկերության պարտադիր ցուցումները կատարելու հետևանքով:»

ՀՀ Վճռաբեկ դատարանը ԵԱՔԴ/2005/02/12 գործով որոշմամբ անդրադարձել է այս կոնցեպտին և սահմանել, որ

 

«Վերոնշյալ նորմերի համակարգային վերլուծությունից հետևում է, որ դուստր ընկերությունն իրավաբանական անձի ինքնուրույն կազմակերպաիրավական ձև չէ, այլ այդ հասկացությամբ օրենսդիրը նպատակ է հետապնդել պաշտպանելու այլ ընկերության կամ ընկերակցության ցուցումներով կաշկանդված ընկերության, դրա պարտատերերի և մասնակիցների շահերը: Դուստր ընկերության ինքնավար կամք դրսևորելու հնարավորությունը սահմանափակված է մեկ այլ՝ հիմնական ընկերությունից (ընկերակցությունից) ունեցած տնտեսական կախվածության պատճառով: ․․․   Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում արտացոլված է այն տրամաբանությունը, ըստ որի՝ ընկերության դուստր լինելու համար էական է, որ մեկ այլ ընկերություն (ընկերակցություն) հնարավորություն ունենա կանխորոշելու տվյալ ընկերության որոշումները, և դրանով պայմանավորված՝ օրենսդիրը նախատեսել է հիմնական ընկերության՝ դուստր ընկերության գործունեությունից բխող հետևանքների համար պատասխանատվություն կրելու որոշակի դեպքեր: Այսինքն՝ դուստր ընկերության իրավական կարգավիճակի առանձնահատուկ կարգավորման անհրաժեշտությունը թելադրված է վերջինիս որոշումները մեկ այլ ընկերության (ընկերակցության) կողմից կանխորոշելու հնարավորությամբ՝ պայմանավորված տվյալ ընկերությունների միջև ձևավորված փոխհարաբերությունների բնույթով և դրանից բխող պատասխանատվության առանձնահատկություններով: Ընդ որում, օրենսդիրը ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում նախատեսել է նաև, թե ինչ ձևերով պետք է հիմնական ընկերությունը մեկ այլ ընկերության որոշումները կանխորոշելու հնարավորություն ունենա, որպեսզի վերջինս համարվի դուստր: Մասնավորապես` այդ ձևերն են դուստր ընկերության կանոնադրական կապիտալում գերակշռող մասնակցության առկայությունը կամ ընկերությունների միջև կնքված պայմանագիրը: Շարունակելով ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի տրամաբանությունն առ այն, որ ընկերությունը դուստր ճանաչելու համար հատկապես կարևոր է վերջինիս որոշումներն այլ ընկերության կողմից կանխորոշվելու հնարավորության առկայությունը, «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքը, ի հավելումն վերոնշյալ երկու ձևերի, սահմանում է, որ ընկերությունը կարող է համարվել դուստր նաև, եթե մեկ այլ ընկերություն օրենքով չարգելված որևէ այլ ձևով հնարավորություն ունի կանխորոշելու տվյալ ընկերության որոշումները: Ընդ որում, հիմնական ընկերությունը դուստր ընկերության որոշումների վրա կարող է ազդել, օրինակ, դուստր ընկերության գույքը գրավ վերցնելու, փոխառություն տրամադրելու, իր ներկայացուցիչներին դուստր ընկերության կառավարման մարմիններում ընդգրկելու և այլ եղանակներով։ Հետևաբար վերոնշյալ իրավանորմերի համակարգային վերլուծության արդյունքում, հաշվի առնելով նաև «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի իրավակարգավորումները՝ Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ ընկերությունը դուստր ճանաչելու համար բավարար է միայն հետևյալ փաստերի հաստատումը. ա) որևէ ընկերության որոշումները կանխորոշելու հնարավորություն ունի մեկ այլ՝ հիմնական ընկերություն (ընկերակցություն), բ) հիմնական ընկերության (ընկերակցության)՝ դուստր ընկերության որոշումները կանխորոշելու հնարավորությունը պայմանավորված է օրենքով չարգելված որևէ կառուցակարգի առկայությամբ:

 

Քննարկվող գործով, վճռաբեկ դատարանը քննարկում էր դուստր ընկերության սնանկության համար հիմնական ընկերության պատասխանատվության հարցը: Չնայած այն հանգամանքին, որ սնանկության դեպքում օրենքով սահմանվում են որոշակի առանձնահատկություններ, այդուհանդերձ վորոնշյալ որոշումով արտահայտված դիրքորոշումը երկու ընկերությունների հարաբերությունների վերաբերյալ էական են, և կարող են հավասարապես վերաբերելի լինել դրանց պայմանագրային հարաբերություններին: Մասնավորապես, հատկանշական է այն հարցի քննարկումը, թե երբ է մեկ ընկերությունը հանդիսանում մյուսի դուստր ընկերություն և, համապատասխանաբար, կրում համապարտ պարտավորություն: Այս հարցի քննարկման շրջանակներում ուսումնասիրելով գործում առկա ապացույցները դատարանը նշել է, որ․

 

Կազմակերպությունն Ընկերության որոշումները կանխորոշելու և պարտադիր կատարման ենթակա ցուցումներ տալու լիազորություն է ունեցել, ինչպես նաև պատասխանատու է աշխատավարձի չվճարման արդյունքում վերջինիս սնանկության հիմքերի առաջացման համար, քանի որ հենց Կազմակերպությունն է փաստացի ղեկավարել Ընկերության ընդհանուր գործունեությունը: Մասնավորապես՝ վերոնշյալ փաստերում առկա հետևյալ արտահայտությունների՝ «քննարկել հարցը և զեկուցել», «խնդրում եմ ձևակերպել», «ի կատարում», ինչպես նաև այդ փաստերի համակցության մեջ գնահատման արդյունքում Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ Կազմակերպությունը, օրենքով չարգելված ձևով ցուցումներ տալով, կանխորոշել է Ընկերության որոշումները, ինչը, ըստ էության, դրսևորվել է Կազմակերպության կողմից Ընկերության ցանկացած որոշում ստանալու հնարավորությամբ:

 

Համապատասխանաբար, ՀՀ օրենսդրությունը ճանաչում է կորպորատիվ շղարշից ներթափանցման կոնցեպտը և սահմանում է այն դեպքերը երբ հիմնական ընկերությունը կարող է պատասխանատվության ենթարկվել դուստր ընկերության պարտավորությունների համար:

Միաժամանակ, կարելի է պնդել որ սահմանված շեմը շատ բաձր է․ ընկերությունը կարող պատասխանատվության ենթարկվել բացառապես կոնկրետ պայմանների առկայության դեպքում, երբ հաստատվում է հիմնական ընկերության գերակայությունը դուստր ընկերության նկատմամբ:

Հետագա քննարկման համար անհրաժեշտ է ուսումնասիրել երկու հարցեր՝

 

• Ինչ պահանջներ են սահմանված երկու ընկերություններին հիմնական և դուստր համարելու համար, և երբ հիմնական ընկերությունը պետք է պատասխանատվության ենթարկվի դուստր ընկերության պարտավորությունների համար,

• Ինչ տիպի պատավորությունների համար ընկերությունը կարող է պատասխանատվության ենթարկվել:

 

 (i) կորպորատիվ շղարշից ներթափանցման հիմնական  չափանիշները:

Վերևում ներկայացված կարգավորումների, ինչպես նաև ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային որոշման լույսի ներքո կարելի է եզրահանգել, որ ընկերությունները կհամարվեն հիմնական և դուստր հետևյալ պայմանների միաժամանակյա առկայության դեպքում․

1. Հիմնական ընկերությունը իրավունք ունի կանխորոշել դուստր ընկերության որոշումները
2. Դուստր ընկերությունը տնտեսական կախվածության մեջ է գտնվում հիմնական ընկերությունից,
3. Որոշումները կանխորոշելու հնարավորությունը առաջանում է:
1. Դուստր ընկերության կանոնադրական կապիտալում մասնակցության ուժով, կամ
2. Ընկերությունների միջև առկա պայմանագրի հիման վրա, կամ
3. Օրենքով չարգելված այլ միջոցներով:
4. Հիմնական ընկերությունը իրավունք ունի պարտադիր հրահանգներ տալ դուստր ընկերությանը: Այս չափանիշն առկա է, եթե նման հրահանգներ տալու հնարավորությունը բխում է․
1. Ընկերությունների միջև առկա պայմանագրի հիման վրա, կամ
2. Օրենքով չարգելված այլ միջոցներով:
5. Դուստր ընկերության պարտավորությունն առաջացել է այնպիսի գործարքից, որը կնքվել է հիմնական ընկերության հանձնարարության հիման վրա:
6. Հիմնական ընկերությունը իմացել է կամ պետք է իմանար համապատասխան հետևանքների առաջացման մասին, օրինակ՝ պայմանագրի խախտման մասին․

(ii) պատասխանատվության շրջանակը

Երկրորդ հարցը, որն էական է քննարկվող դեպքում այն պարտավորությունների շրջանակն է, որի չկատարման համար հիմնական ընկերությունը կարող է պատասխանատվության ենթարկվել:

Որպես ընդհանուր կանոն պետք է նշել, որ պատասխանատվություն Հայկական օրենսդրության համաձայն կարող է առաջանալ ոչ միայն պայմանագրային, այլև արտապայմանագրային հարաբերություններից: 

Ինչպես կարելի է ենթադրել վերոնշյալ կարգավորումներից, այս կոնցեպտն ունի իր սահմանափակումներն այնքանով, որ հիմնական ընկերությունը կարող է պատասխանատվության ենթարկվել պայմանագրային պարտավորությունների չկատարման համար:

Վերջապես, ՀՀ օրենսդրությունը սահմանում է հնարավորություն պատասխանատվության ենթարկելու հիմնական ընկերությանը դուստր ընկերության սնանկության դեպքում, երբ հիմնական ընկերության պարտադիր ցուցումների կատարումն է սնանկության պատճառը հանդիսացել: Ավելին, քննարկվող դեպքում օրենքը չի տարանջատում պայմանագրային և արտապայմանագրային պարտավորությունները, ինչը հիմք է տալիս ենթադրելու, որ համապատասխան վավերապայմանների առկայության դեպքում դուստր ընկերության պարտավորությունների համար հիմնական ընկերությունը կարող է ենթարկվել պատասխանատվության:

 

Եզրահանգումներ:

Ամփոփելով վերոգրյալը՝ կարելի է անել հետևյալ եզրահանգումները․

 

• Հայկական օրենսդրությունը ճանաչում է կորպորատիվ շղարշից ներթափանցման կոնցեպտը,

• Կորպորատիվ շղարշից ներթափանցման համար առկա են մի շարք չափանիշներ, որոնք պետք է բավարարվեն, այդ թվում՝ հիմնական ընկերություն-դուստր ընկերություն հարաբերությունների հաստատումը, դուստր ընկերությանը պարտադիր ցուցումներ տալու հնարավորությունը,

• Եթե հնարավոր է կորպորատիվ շղարշից ներթափանցումը, հիմնական ընկերությունը պատասխանատվություն կկրի պայմանագրային պարտավորությունների համար, բացառությամբ դուստր ընկերության սնանկության դեպքի, որպիսի դեպքում պարտավորությունների շրջանակի սահմանափակում առկա չէ: